Prawidłowo – bolus w radioterapii stosuje się po to, żeby „wyciągnąć” dawkę bliżej skóry, czyli podnieść dawkę w warstwach powierzchownych. Promieniowanie fotonowe ma tzw. zjawisko build‑up: maksymalna dawka nie pojawia się na samej powierzchni, tylko kilka–kilkanaście milimetrów pod skórą. To jest fajne przy klasycznych napromienianiach głębiej położonych guzów, bo naturalnie trochę oszczędza się naskórek. Ale jeśli celem leczenia jest zmiana bardzo powierzchowna, np. rak skóry, blizna pooperacyjna, zajęta skóra klatki piersiowej po mastektomii, to ta „dziura dawki” przy skórze staje się problemem. Wtedy właśnie zakłada się bolus – materiał o gęstości zbliżonej do tkanek miękkich (najczęściej 0,5–1 cm, czasem więcej), który symuluje dodatkową warstwę tkanki. Dla wiązki fotonów linak widzi bolus jak ciało pacjenta: maksimum dawki przesuwa się w głąb bolusa, a nie w głąb faktycznej skóry. Efekt praktyczny jest taki, że na powierzchni skóry pacjenta dawka rośnie, bo dla wiązki to już nie jest „początek”, tylko strefa bliżej dawki maksymalnej. Moim zdaniem kluczowe jest, żeby kojarzyć bolus nie z ochroną skóry, ale właśnie z jej dodatkowym „dobiciem” dawką. W planowaniu leczenia w TPS zawsze zaznacza się obecność bolusa (z odpowiednią grubością i materiałem), bo wpływa to na rozkład izodoz i na wyliczenie dawki w punktach kontrolnych. W dobrych praktykach klinicznych pilnuje się też, żeby bolus dobrze przylegał do skóry (bez pęcherzyków powietrza), bo każda szczelina może powodować nierównomierny rozkład dawki na powierzchni, co widać potem w rozkładach i, niestety, na odczynach skórnych.
W radioterapii łatwo pomylić rolę bolusa z ogólną ochroną skóry czy narządów krytycznych, bo na pierwszy rzut oka wygląda jak jakiś „opatrunek” nałożony na ciało. W rzeczywistości jest dokładnie odwrotnie: bolus nie służy do osłaniania skóry przed poparzeniem, tylko do zwiększania dawki w warstwach powierzchownych. Dla wiązek fotonowych typowych dla teleradioterapii charakterystyczne jest zjawisko build‑up – dawka rośnie od powierzchni i osiąga maksimum dopiero na pewnej głębokości. Skóra naturalnie otrzymuje trochę mniejszą dawkę niż tkanki leżące głębiej. Kiedy dołożymy bolus, przesuwamy tę strefę maksymalnej dawki w kierunku powierzchni pacjenta, a nie od niej. Stąd przekonanie, że bolus „chroni” skórę, wynika zwykle z intuicyjnego myślenia: coś kładziemy na skórę, więc ma ją zabezpieczać. W fizyce medycznej jest jednak odwrotnie – materiał bolusowy jest traktowany jak dodatkowa warstwa tkanek i właśnie po to się go używa w leczeniu zmian powierzchownych, np. w raku skóry, naciekach nowotworowych na klatce piersiowej czy przy napromienianiu blizny po mastektomii. Podobny błąd pojawia się przy skojarzeniu bolusa z ochroną narządów krytycznych. Ograniczanie dawki w narządach krytycznych uzyskuje się głównie przez odpowiednie planowanie geometrii wiązek, modulację intensywności (IMRT/VMAT), kolimację, kształtowanie pól, czasem zmiany energii wiązki czy zastosowanie klinów, a nie przez doczepienie bolusa na skórze. Bolus w klasycznej teleterapii nie przesunie istotnie dawki w głąb, żeby „oszczędzić” narząd leżący głęboko, on działa w zakresie centymetrów od powierzchni. Częstym uproszczeniem jest też myśl, że bolus „wyciąga” dawkę dalej od skóry, jakby przesuwał maksimum głębiej do środka ciała. To byłoby sprzeczne z jego definicją: dokładamy warstwę materiału równoznaczną z dodatkową tkanką, więc maksimum przesuwa się do tego materiału, a dla właściwej skóry realnie zbliża się do powierzchni. W nowoczesnych standardach radioterapii bolus jest po prostu narzędziem do modyfikacji rozkładu dawki w obszarze powierzchownym, a nie środkiem ochrony. Dobrze jest zawsze zadać sobie pytanie: czy chcę zwiększyć dawkę przy powierzchni, czy ją zmniejszyć? Jeśli zwiększyć – wtedy myślę o bolusie; jeśli zmniejszyć – szukam innych rozwiązań planistycznych.