Prawidłowo wskazany „kliniczny obszar napromieniania” (CTV – Clinical Target Volume) to w radioterapii pojęcie bardzo konkretne i dobrze zdefiniowane w wytycznych ICRU oraz zaleceń PTRO. Na schemacie żółty środek zwykle odpowiada GTV (Gross Tumor Volume), czyli makroskopowo widoczny guz lub loża po guzie. Niebieski pierścień, na który wskazuje strzałka, obejmuje ten guz razem z mikroskopowym szerzeniem się nowotworu i dlatego nazywamy go właśnie CTV. Moim zdaniem to jedno z kluczowych pojęć w planowaniu radioterapii, bo kliniczny obszar napromieniania definiuje, gdzie musimy dostarczyć skuteczną dawkę, aby leczyć nie tylko to, co widzimy w TK/MR, ale też to, czego jeszcze nie widać, a realnie tam jest. W praktyce planowania: najpierw lekarz na obrazach TK/MR/PET zaznacza GTV, potem zgodnie z wiedzą o biologii guza, drodze szerzenia się, marginesach chirurgicznych i danych z literatury onkologicznej rozszerza ten obszar o kilka, czasem kilkanaście milimetrów, tworząc CTV. Na przykład w raku głowy i szyi CTV obejmuje nie tylko sam guz, ale też okoliczne przestrzenie, gdzie komórki nowotworowe mogą się szerzyć wzdłuż nerwów czy naczyń. W raku prostaty CTV może obejmować samą prostatę, czasem pęcherzyki nasienne czy nawet regionalne węzły chłonne, jeśli ryzyko zajęcia jest wysokie. Dopiero z CTV tworzy się PTV (Planned Target Volume) przez dodanie marginesu na błędy ustawienia pacjenta i ruchy narządów. Stąd bardzo ważne jest, żeby w głowie rozróżniać: GTV = guz makro, CTV = guz + możliwe szerzenie mikro, PTV = CTV + margines techniczny. Dobra praktyka kliniczna wymaga, żeby każda z tych objętości była osobno opisana w dokumentacji i prawidłowo oznaczona w systemie planowania. To pozwala na bezpieczne eskalowanie dawki tam, gdzie trzeba, i jednocześnie ochronę narządów krytycznych (OAR).
W tym pytaniu haczyk polega na rozróżnieniu kilku bardzo podobnie brzmiących pojęć, które w radioterapii mają jednak ściśle określone znaczenie. Na schemacie widzimy kilka koncentrycznych obszarów: środek odpowiada zwykle guzowi makroskopowemu (GTV), kolejna warstwa – klinicznemu obszarowi napromieniania (CTV), a jeszcze większy obszar – zaplanowanemu obszarowi napromieniania (PTV). Strzałka wskazuje właśnie tę warstwę odpowiadającą CTV, a nie ogólnie „obszarowi leczonemu” czy „obszarowi napromienianemu”. Określenie „obszar leczony” jest potoczne, bardzo nieprecyzyjne. Może oznaczać zarówno sam guz, jak i całą objętość objętą dawką terapeutyczną, a czasem nawet cały region anatomiczny. W dokumentacji i planowaniu unika się tak ogólnych słów, bo prowadzą do nieporozumień między lekarzem, fizykiem a technikiem. Standardy ICRU kładą nacisk na używanie konkretnych terminów: GTV, CTV, PTV, OAR. Jeśli ktoś zaznacza „obszar leczony”, to z punktu widzenia fizyki planowania w zasadzie nie wiadomo, o czym dokładnie mówi. Z kolei odpowiedź „obszar napromieniany” też jest zbyt ogólna. W pewnym sensie każda z tych stref jest napromieniana, bo wiązka promieniowania przechodzi przez nie wszystkie. Jednak w radioterapii precyzyjnej nie wystarczy powiedzieć „obszar napromieniany”, trzeba określić, czy mówimy o objętości celu klinicznego, czy o objętości z marginesem na błędy ustawienia. Typowym błędem myślowym jest utożsamianie wszystkiego, co otrzymuje dawkę, z jednym „obszarem napromieniania”, bez rozróżnienia poziomów planowania. Odpowiedź „zaplanowany obszar napromieniania” sugeruje PTV, czyli CTV powiększony o margines na niepewności (ruchy narządów, niedokładność pozycjonowania, zmiany objętości w trakcie leczenia). Na rysunkach schematycznych PTV jest zazwyczaj największym kolorowym obszarem wokół guza, a nie tym węższym pierścieniem. Typowe nieporozumienie polega na tym, że osoba ucząca się widzi kolorowy obrys wokół guza i automatycznie kojarzy go z „zaplanowaną” objętością, pomijając fakt, że CTV też jest już elementem planu, ale bez dodanych marginesów technicznych. Z mojego doświadczenia warto sobie utrwalić prostą zasadę: CTV = rozszerzenie guza o szerzenie mikroskopowe, PTV = CTV + margines bezpieczeństwa na błędy i ruch. Jeśli mylimy te pojęcia, łatwo potem źle interpretować plany leczenia, dawki brzegowe i tolerancje ustawienia pacjenta.
