Prawidłowa odpowiedź to niska osmolalność, bo właśnie ten parametr w praktyce najbardziej decyduje o bezpieczeństwie pozytywnych środków cieniujących stosowanych w rentgenodiagnostyce (np. w TK, urografii, angiografii). Środki kontrastowe o wysokiej osmolalności mocno „ściągają” wodę z komórek i przestrzeni śródmiąższowej do światła naczyń. To powoduje nagłe zwiększenie objętości osocza, obciążenie układu krążenia, ryzyko nudności, wymiotów, bólów głowy, a nawet zaburzeń hemodynamicznych. Dlatego we współczesnych standardach radiologicznych preferuje się środki niskoosmolalne lub izoosmolalne względem osocza. Z mojego doświadczenia to jest jedna z pierwszych rzeczy, na które zwraca się uwagę przy doborze kontrastu u pacjentów z niewydolnością nerek, niewydolnością krążenia czy u osób starszych. Niższa osmolalność oznacza mniejsze ryzyko nefrotoksyczności kontrastowej (CIN), mniejsze ryzyko bólu przy podaniu dotętniczym oraz ogólnie lepszą tolerancję. W praktyce w pracowniach TK czy angiografii używa się głównie nowoczesnych jodowych środków niskoosmolalnych, niejonowych, które są dobrze rozpuszczalne w wodzie (wysoka hydrofilność), łatwo wydalane przez nerki i mają dobry profil bezpieczeństwa. Wysoka lepkość jest raczej niepożądana, bo utrudnia przepływ środka przez cienkie cewniki i może powodować większy opór przy wstrzykiwaniu. Z kolei wysoka lipofilność nie jest cechą pożądaną dla kontrastów dożylnych – środek powinien być hydrofilny, żeby swobodnie krążyć w osoczu i być szybko wydalony. Tak więc w praktyce klinicznej niska osmolalność to absolutna podstawa przy wyborze dobrego, nowoczesnego środka cieniującego.
W pozytywnych środkach cieniujących stosowanych w klasycznej rentgenodiagnostyce, zwłaszcza jodowych podawanych dożylnie, kluczowe jest ograniczenie działań niepożądanych i maksymalne zwiększenie bezpieczeństwa pacjenta. Z tego punktu widzenia wysoka lepkość nie jest zaletą, tylko raczej problemem technicznym i klinicznym. Gęsty, lepki kontrast trudniej podać przez cienki wenflon albo cewnik angiograficzny, wymaga większego ciśnienia wstrzykiwania, a przy bardzo dużej lepkości może nawet sprzyjać powikłaniom miejscowym. Dlatego producenci dążą do optymalizacji lepkości – nie za wysokiej, ale też nie skrajnie niskiej, takiej żeby środek był stabilny, ale łatwy w aplikacji. Kolejna pułapka to niska hydrofilność. Intuicyjnie ktoś może pomyśleć, że jak coś jest mało hydrofilne, to „mniej obciąża wodę w organizmie”, ale w przypadku środków kontrastowych jest dokładnie odwrotnie, niż by się chciało. Kontrast dożylny powinien być dobrze rozpuszczalny w wodzie, czyli wysoce hydrofilny, żeby krążyć w osoczu, nie wnikać nadmiernie do błon lipidowych, nie kumulować się w tkankach i móc zostać sprawnie wydalony przez nerki. Środki mało hydrofilne mogą mieć tendencję do gromadzenia się w strukturach tłuszczowych, co w diagnostyce naczyniowej czy urograficznej jest zdecydowanie niepożądane. Wysoka lipofilność to kolejny kierunek myślenia, który tutaj nie pasuje. Lipofilne substancje chętnie wnikają do błon komórkowych i tkanek bogatych w tłuszcz, co może zwiększać toksyczność i wydłużać czas eliminacji. W radiologii zabiegowej i tomografii komputerowej środki kontrastowe mają być przede wszystkim wodnorozpuszczalne, szybko dystrybuujące się w przestrzeni naczyniowej i dobrze wydalane przez nerki. Dlatego standardem są związki jodu o wysokiej hydrofilności i możliwie niskiej osmolalności. Wysoka osmolalność, wbrew pozorom, nie poprawia jakości obrazu na tyle, żeby opłacało się ryzykować nasilone działania uboczne. Powoduje ona przesunięcia płynów, obciążenie układu krążenia, dyskomfort pacjenta i zwiększa ryzyko nefrotoksyczności. Właśnie dlatego w nowoczesnych wytycznych i dobrych praktykach radiologicznych podkreśla się, że bezpieczny pozytywny środek cieniujący powinien mieć niską lub co najwyżej umiarkowaną osmolalność, być niejonowy, wysoko hydrofilny i o umiarkowanej lepkości. Mylenie hydrofilności z lipofilnością i wiązanie bezpieczeństwa z wysoką lepkością to bardzo typowe błędy myślowe, wynikające z przenoszenia intuicji z innych dziedzin, a nie z faktycznych zasad stosowania kontrastów w RTG.