Prawidłowo wskazana perforacja przewodu pokarmowego odnosi się do jednej z najważniejszych, wręcz klasycznych wskazań do wykonania przeglądowego radiogramu jamy brzusznej w projekcji stojącej. Na takim zdjęciu szukamy przede wszystkim wolnego powietrza w jamie otrzewnej – tzw. odmy otrzewnowej. Typowy obraz to pas powietrza pod kopułami przepony, oddzielony wyraźną linią od cienia wątroby lub śledziony. W standardach opisowych przyjmuje się, że nawet niewielka ilość gazu, jeżeli jest dobrze uwidoczniona pod przeponą, jest bardzo silnym argumentem za perforacją żołądka, dwunastnicy albo jelit. W praktyce ostrych dyżurów chirurgicznych takie RTG w projekcji stojącej albo bocznej leżącej jest szybkim, tanim i ciągle stosowanym badaniem przesiewowym, zanim pacjent trafi na TK. Moim zdaniem warto zapamiętać, że w sytuacji ostrego brzucha, nagłego bólu, twardego „deskowatego” brzucha – zlecenie RTG jamy brzusznej i klatki piersiowej w pozycji stojącej to standardowa dobra praktyka. Radiolog opisując obraz zwraca uwagę na obecność wolnego powietrza, poziomy płyn–powietrze, rozdęcie pętli jelitowych, ale to właśnie odma podprzeponowa jest najbardziej charakterystycznym i jednoznacznym wskaźnikiem perforacji. W przeciwieństwie do złogów czy ciał obcych, które mogą być widoczne albo nie (zależnie od ich wysycenia), wolne powietrze ma bardzo typową, kontrastową prezentację. Współczesne wytyczne sugerują, że TK jamy brzusznej jest dokładniejsza, ale zwykłe RTG nadal pozostaje ważnym, szybkim narzędziem wstępnej diagnostyki i triage’u pacjentów z podejrzeniem pęknięcia przewodu pokarmowego.
Przeglądowe RTG jamy brzusznej jest badaniem stosunkowo prostym technicznie, ale jego interpretacja wymaga zrozumienia, co w ogóle ma prawo być na nim dobrze widoczne. Bardzo częsty błąd polega na przecenianiu możliwości klasycznego radiogramu i traktowaniu go jak „uniwersalnego” testu na wszystkie patologie w obrębie jamy brzusznej. Złogi w nerkach faktycznie mogą być czasem widoczne na zwykłym RTG, ale tylko wtedy, gdy są odpowiednio wysycone wapniem i leżą w typowej projekcji dla dróg moczowych. W praktyce klinicznej do oceny kamicy nerkowej znacznie częściej wykorzystuje się badanie USG lub tomografię komputerową bez kontrastu, bo są one bardziej czułe i pozwalają na jednoznaczne potwierdzenie lokalizacji i liczby złogów. Podobnie jest z połkniętymi ciałami obcymi – część z nich jest radiocieniująca (np. metalowe przedmioty, niektóre szkła), ale wiele innych, zwłaszcza plastik czy drewno, może być na RTG zupełnie niewidoczna. Dlatego obecne dobre praktyki zalecają dobór metody obrazowania do rodzaju podejrzanego materiału i objawów pacjenta, a nie ślepe poleganie na jednym zdjęciu przeglądowym. Jeszcze mniej wiarygodne jest wykrywanie złogów w pęcherzyku żółciowym na podstawie samego RTG. Tylko niewielki odsetek kamieni żółciowych jest na tyle wysycony solami wapnia, że daje wyraźny, jednoznaczny cień. Standardem w diagnostyce kamicy żółciowej jest obecnie ultrasonografia, która pozwala ocenić nie tylko same złogi, ale też ścianę pęcherzyka, drogi żółciowe, obecność zapalenia czy powikłań. Typowe myślenie, że „jak coś jest twarde, to na pewno będzie widać na prześwietleniu” po prostu nie działa w przypadku jamy brzusznej. Kluczowe jest rozumienie, że przeglądowe RTG najlepiej wykrywa różnice pomiędzy powietrzem, tkankami miękkimi i strukturami kostnymi. Stąd jego rola w uwidacznianiu wolnego gazu przy perforacji przewodu pokarmowego, poziomów powietrze–płyn w niedrożności czy ogólnej ocenie rozdęcia jelit. Natomiast do złogów, ciał obcych czy zmian narządowych wybiera się inne, bardziej czułe techniki – głównie USG i TK. Z mojego doświadczenia, im szybciej ktoś przestanie traktować RTG brzucha jako badanie „do wszystkiego”, tym łatwiej mu będzie prawidłowo dobierać metody obrazowania i unikać niepotrzebnej ekspozycji na promieniowanie.
