Boraks, czyli tetraboran sodu, to substancja, którą od lat stosuje się w budownictwie oraz technice dentystycznej jako opóźniacz wiązania gipsu. Jego działanie polega na tym, że hamuje on proces hydratacji siarczanu wapnia, przez co reakcja wiązania gipsu przebiega znacznie wolniej. To bardzo przydatna rzecz, szczególnie gdy trzeba wykonać większe odlewy albo gdy konieczna jest dłuższa korekta formy przed jej związaniem. Sam miałem kiedyś sytuację przy wykonywaniu modeli – bez boraksu wszystko wiązało się za szybko i nie było mowy o dokładnym dopracowaniu detali. W praktyce, jeśli zależy nam na wydłużeniu czasu obróbki masy gipsowej, dodatek boraksu w odpowiedniej ilości (najczęściej ok. 0,2–0,3% w stosunku do masy gipsu) sprawdza się naprawdę dobrze. Można to znaleźć w podręcznikach do materiałoznawstwa budowlanego oraz w normach branżowych. Oczywiście, trzeba uważać z ilością – za dużo boraksu może osłabić wytrzymałość uzyskanego gipsu, więc tu liczy się doświadczenie i wyczucie. To jeden z takich trików, o których wiedzą praktycy i nauczyciele – a na budowie czy w pracowni takie rzeczy bardzo się przydają. Warto pamiętać, że boraks nie zmienia koloru ani gipsu, ani jego struktury – wpływa tylko na czas wiązania. Taka wiedza to podstawa przy precyzyjnych pracach modelarskich, odlewniczych czy nawet w protetyce.
W budownictwie i technice modelarskiej czas wiązania gipsu jest bardzo istotny, szczególnie jeśli chodzi o możliwość spokojnej obróbki i dopasowania detali. Wybierając dodatki chemiczne, które mają wpływ na szybkość twardnienia, łatwo pomylić się, bo wiele z nich kojarzy się z typowymi modyfikatorami materiałów budowlanych. Chlorek glinu, sól kuchenna (czyli chlorek sodu) oraz siarczan potasu w praktyce działają odwrotnie – przyspieszają proces wiązania gipsu, a czasami nawet potrafią wywołać nagłe, niekontrolowane twardnienie, co bywa problematyczne. Część osób myli się, bo chlorki zwykle stosuje się w przemyśle do przyspieszania twardnienia zapraw cementowych, więc może się wydawać, że w przypadku gipsu też będą opóźniać. Tymczasem, według norm i podręczników materiałoznawstwa, sól kuchenna i chlorek glinu skracają czas wiązania gipsu nawet o połowę, co może prowadzić do powstania wewnętrznych naprężeń, mikropęknięć czy nawet zbyt szybkiego związania przed zakończeniem modelowania. Siarczan potasu również działa jako przyspieszacz, choć nieco subtelniej niż chlorki – stosowany jest wtedy, gdy ważny jest szybki demontaż formy. Najczęstszym błędem myślowym jest założenie, że każda sól mineralna opóźnia wiązanie; niestety, tylko niektóre, takie jak boraks, mają tę właściwość. Ostatecznie, wybór nieodpowiedniego dodatku może zniweczyć całą pracę – model wiąże zbyt szybko i nie da się już nic poprawić. Dlatego warto zaglądać do norm branżowych i bazować na sprawdzonych praktykach, bo wtedy unika się rozczarowań i błędów, które mogą sporo kosztować czasu i materiału.