Kosztorys zamienny jest dokumentem sporządzanym w toku realizacji robót budowlanych, który ma na celu aktualizację kosztów związanych z danym projektem. W praktyce, takie kosztorysy są niezbędne w przypadku zmian w projekcie, które mogą wpłynąć na koszty wykonania robót. Na przykład, jeśli podczas realizacji pojawią się nieprzewidziane trudności, takie jak problemy geotechniczne lub zmiany w technologii budowlanej, konieczne może być skorygowanie pierwotnego kosztorysu. Kosztorys zamienny pozwala na rzetelną analizę nowo powstałych kosztów oraz dostosowanie budżetu projektu do jego rzeczywistego stanu. Zgodnie z normami budowlanymi, takich jak PN-ISO 12006-2, kosztorysy powinny być na bieżąco aktualizowane, aby odzwierciedlały rzeczywiste wydatki i stan realizacji inwestycji. Umożliwia to zarówno inwestorom, jak i wykonawcom lepsze zarządzanie finansami oraz ryzykiem, co jest kluczowe dla sukcesu projektu budowlanego.
Sporządzanie kosztorysu zamiennego w fazie projektu wykonawczego, etapie wykonywania projektu budowlanego lub na potrzeby analizy celowości inwestycji jest nieprawidłowe, ponieważ te momenty w cyklu życia projektu nie odpowiadają rzeczywistym potrzebom związanym z aktualizacją kosztów. Kosztorys zamienny ma na celu odzwierciedlenie zmian, które zachodzą w trakcie realizacji robót budowlanych, a nie na etapie planowania lub projektowania. W fazie projektu wykonawczego, projektanci i inżynierowie koncentrują się na szczegółowym zaplanowaniu robót oraz określeniu ich kosztów na podstawie wstępnych założeń. Jednak w trakcie rzeczywistej realizacji mogą pojawić się nieprzewidziane okoliczności, które wpływają na koszty, dlatego właśnie na tym etapie potrzebne jest sporządzenie kosztorysu zamiennego, by dostosować budżet do realiów wykonawczych. Analiza celowości inwestycji z kolei dotyczy wstępnych ocen i decyzji o podjęciu projektu, a nie jego realizacji. Typowym błędem myślowym jest zakładanie, że zmiany w kosztach można przewidzieć jeszcze przed rozpoczęciem robót, co w praktyce rzadko kiedy ma miejsce, zwłaszcza w bardziej skomplikowanych projektach budowlanych.